HISTORIA ARCHIPREZBITERATU RYCHTALSKIEGO

W 1200 roku na terenie diecezji wrocławskiej jako pierwszy powstał archidiakonat wrocławski, następniegłogowski (od 1228 r.), opolski (od 1230 r.) i legnicki (od 1262 r.). Archidiakonaty wyodrębniono w celu usprawnienia administracji diecezją, a taki podział utrzymywał się przez następne stulecia. Zarządzali nimi jako wikariusze biskupi archidiakoni, których zadaniem było przekazywanie poleceń biskupów diecezjalnych do proboszczów i przeprowadzanie co trzy lata wizytacji generalnych w archidiakonacie. W skład archidiakonatów wchodziły archiprezbiteraty podzielone na 1328 parafii. Archidiakonat wrocławski składał się z  archiprezbiteriatów: Bolków, Borów, Cerekwica, Głuchołazy, Grodków, Kamienna Góra, Kąty Wrocławskie, Kiełczyn, Milicz, Namysłów, Nysa, Oleśnica, Opatów (w Polsce), Ostrzeszów (w Polsce), Otmuchów, Paczków, Prudnik, Przychowa, Rychbach, Rychtal, Skoroszyce, Strzegom, Syców, Środa Śląska, Świebodzice, Widnawa, Wiązów, Wołów, Wrocław św. Maurycego, Wrocław św. Mikołaja, Ząbkowice Śląskie, Ziębice, Złote Góry, Žulová i Żmigród. W 1376 roku w skład archiprezbiteratu namysłowskiego wchodziło dwadzieścia pięć parafii: Namysłów, Wilków, Michalice, Dziadowa Kłoda, Włochy, Wojciechów, Rychnów, Ziemiełowice, Biestrzykowice, Mąkoszyce, Wszechświęte, Smolna, Boguszyce, Stronia, Solniki Wielkie, Gorzesław, Wabienice, Miłowice, Pągów, Jakubowice, Siemysłów, Smogorzów, Pawłowice, Głuszyna, Bukowa Śląska. Dnia 7 maja 1382 roku król Wacław IV potwierdził w swoim dokumencie istnienie dóbr ziemskich biskupstwa wrocławskiego, w dokumencie tym nic nie wspomniano o opustoszałych Bandlowicach (Rychtalu), których próby ponownego zagospodarowania zakończyły się niepowodzeniem. Według dokumentu z dnia 2 lutego 1400 roku archiprezbiteraty zostały podzielone na mniejsze okręgi i tym samym w obrębie archiprezbiteratu namysłowskiego wyliczono czternaście następujących parafii: Krzyżowniki, Rychtal, Głuszyna, Michalice, Namysłów, Włochy, Rychnów, Jakubowice, Siemysłów, Wilków, Biestrzykowice, Kowalowice, Smogorzów, Bukowa Śląska. W związku z powiększającą się liczbą parafii i wiernych w 1724 roku biskup wrocławski przeprowadził kolejny podział archidiakonatu wrocławskiego, w wyniku czego archiprezbiterat namysłowski od tej chwili składał się z czternastu parafii: Krzyżowniki, Rychtal, Głuszyna, Michalice, Namysłów, Włochy, Rychnów, Ziemiełowice, Siemysłów, Wilków, Biestrzykowice,Kowalowice, Smogorzów, Bukowa Śląska. Kilka lat później w 1738 roku J.E. ks. kard. Ludwik Filip Sinzendorf – biskup wrocławski, przeprowadził kolejną reorganizację diecezji wrocławskiej i powołał do istnienia archiprezbiterat w Rychtalu. W chwili erygowania archiprezbiterat ten tworzyły następujące parafie:

1) Kowalowice (filie w Kamiennej i Rychnowie),              

2) Krzyżowniki (filia w Proszowie, Mater adjuncta* w Michalicach i filia w Baldwinowicach),

3) Rychtal (filie w Głuszynie i w Wielkim Buczku),

4) Smogorzów (filia w Drożkach),

5) Włochy (filia w Świniarach Wielkich),

Pierwszym archiprezbiterem (dziekanem) rychtalskim został ustanowiony ks. Jan Jerzy  Dudina – proboszcz z Krzyżownik. Powyższy skład parafialny archiprezpiteratu rychtalskiego funkcjonował do początków XX wieku. Na początku XX wieku rozpoczął się proces reorganizacji archidiakonatu rychtalskiego w wyniku czego  zmieniała się liczba parafii wchodzących w jego skład administracyjny. Otóż w 1902 roku mieszkańcy dawnej parafii w Głuszynie (filia parafii Rychtal w latach 1676 – 1917) wystąpili do J.E. ks. kard. Georga Koppa - biskupa  wrocławskiego z inicjatywą utworzenia w tej miejscowości samodzielnej parafii.  Nie minęło wiele czasu, a w ich ślady w 1904 roku poszli mieszkańcy dawnej parafii w Michalicach (Mater adjuncta parafii Krzyżowniki w latach 1614 – 1904). Władza duchowna wyszła naprzeciw prośbom mieszkańców obu miejscowości, w których utworzono kuracje/lokalie, czyli jednostki kościelne wydzielone z macierzystych parafii. Erygowanie przez biskupa nowych jednostek administarcyjnych miały ułatwić wiernym wypełnianie obowiązków religijnych i ich ściślejszy związek z duszpasterzami. Wprawdzie kuracje/lokalie w Głuszynie i Michalicach posiadały własne terytoria, wiernych, kościoły, lecz w ścisłym tego słowa znaczeniu nie były pełnoprawnymi parafiami, a ich zarządcy (kuratusi/lokaliści) nie byli proboszczami. Nowe jednostki otrzymały także własne zarządy majątkowe, ale w sprawach duszpasterskich nadal były częściowo zależne od parafii macierzystych. W tym miejscu należy przedstawić drogę Głuszyny i Michalic do utworzenia samodzielnych parafii. Kurację/lokalię w Głuszynie wydzielono z parafii Rychtal, a droga do usamodzielnienia była następująca, otóż pierwszym kuratusem/lokalistą został ustanowiony ks. Paweł Jesch, wikariusz z Krzyżownik, kolejnym w latach 1905 – 1907 był ks. wikariusz Augustyn Kucharczyk. Niestety w 1907 roku tymczasowo zawieszono starania o utworzenie samodzielnej parafii ponieważ biskup wrocławski nie ustanowił w Głuszynie kolejnego kuratusa/lokalisty. Po dwóch latach oczekiwania, w 1909 roku  kuratusem/lokalistą został mianowany ks. Karol Pasternak, który pełnił te obowiązki do 1914 roku. Po jego odejściu funkcję objął ks. Wilhelm Nowak i pełnił ją do 1917 roku. Przez szereg lat starań kuratusi/lokaliści nadal podlegali proboszczowi w Rychtalu. Po wielu latach zabiegów, starań i dokumentowania gwarancji ekonomicznej egzystencji, że mieszkańcy zdołają utrzymać samodzielną parafię w 1917 roku dekretem J.E. ks. kard. Adolfa Bertrama – biskupa wrocławskiego z parafii Rychtal wyłączono miejscowość Głuszynę i erygowano tam samodzielną parafię, której pierwszym proboszczem został ks. Wilhelm Nowak. Natomiast w 1904 roku kurację/lokalię w Michalicach wyłączono z parafii Krzyżowniki co umożliwiło bardzo szybkie zabiegi o samodzielną parafię. W 1904 roku kuracja/lokalia Michalice otrzymała kuratusa/lokalistę, którym ustanowiono ks. Romana Kubisa, nadal jednak podległego proboszczowi w Krzyżownikach. Stan taki trwał do 1907 roku, mieszkańcy Michalic po okresie zabiegów, starań i dokumentowania gwarancji ekonomicznej egzystencji, że zdołają utrzymać samodzielną parafię otrzymali pozytywną odpowiedź ze strony władzy kościelnej i w 1907 roku od parafii Krzyżowniki, dekretem J.E. ks. kard. Georga Koppa odłączono kościoły w Michalicach i Baldwinowicach w wyniku czego powstała samodzielna parafia z rezydującym tam na stałe proboszczem, którym został ustanowiony dotychczasowy kuratus/lokalista ks. Roman Kubis. Parafia Michalice została włączona do archiprezbiteratu rychtalskiego w 1907 roku, a Głuszyna w 1917 roku. Od tej pory archiprezbiterat tworzyły parafie:

1) Głuszyna,

2) Kowalowice (filie w Kamiennej i w Rychnowie),

3) Krzyżowniki (filia w Proszowie), 

4) Michalice (filia w Baldwinowicach),

5) Rychtal (filia w Wielkim Buczku),   

6) Smogorzów (filia w Drożkach), 

7) Włochy (filia w Świniarach Wielkich), 

W 1919 roku po wprowadzeniu postanowień Traktatu Wersalskiego i włączeniu Rychtala wraz z okolicami do Polski archiprezbiterat został przecięty granicą państwa, a parafie w Głuszynie, Kowalowicach, Michalicach, Smogorzowie oraz we Włochach zostały po stronie niemieckiej, natomiast parafie w Rychtalu i w Krzyżownikach znalazły się na terenie Polski. Taki stan był dość uciążliwy dla kapłanów oraz biskupów wizytujących parafie, ale także dla wiernych, którzy za każdym razem musieli przekraczać granicę państwa. Problem ten został rozwiązany w 1925 roku, otóż dnia 28 października tego roku papież Pius XI wydał bullę „Vixdum Poloniae Unitas”, dotyczącą nowego podziału administracyjnego Kościoła w Polsce po Traktacie Wersalskim. Parafie w Rychtalu i w Krzyżownikach zostały na mocy tej bulli wcielone do archidiecezji poznańskiej, tak więc dzień 28 października 1925 roku był ostatnim dniem istnienia archiprezbiteratu rychtalskiego, w jego miejsce utworzono dekanat braliński składający się z parafii:

1) Bralin (filia w Mnichowicach),  

2) Cieszyn, 

3) Krzyżowniki (filia w Proszowie),   

4) Mąkoszyce (filia w Marcinkach), 

5) Nowa Wieś Książęca (filie w Drożkach),

6) Rychtal (filia w Wielkim Buczku), 

7) Trębaczów,

8) Turkowy (filie w Domasłowie, w Kozie Wielkiej i w Słupi p/Bralinem),                                  

Pozostałe parafie z dawnego archiprezbiteratu rychtalskiego czyli Głuszyna, Kowalowice, Michalice, Smogorzów i Włochy zostały włączone do archiprezbiteratu Namysłów w archidiecezji wrocławskiej na terenie Niemiec. Oficjalne i uroczyste utworzenie nowego dekanatu bralińskiego i włączenie go do archidiecezji poznańskiej odbyło się w niedzielę 22 listopada 1925 roku w Bralinie, a symbolicznego włączenia w imieniu J.E. ks. Kard. Augusta Hlonda, metropolity poznańskiego, Prymasa Polski dokonał ks. bp Stanisław Kostka Łukomski, radca wojewódzki Sczaniecki i ksiądz kanonik Zborowski. Trzeba dodać, że ostatnim archiprezbiterem/dziekanem rychtalskim był ks. Paweł Polednia z Krzyżownik. Archiprezbiterat rychtalski istniał w latach 1738 – 1925.

Opr. Maciej Oscenda

PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY

ARCHIPREZBITERZY RYCHTALSCY

DOKUMENTY ARCHIWALNE 

SPRAWOZDANIE KS. KAN. FRANCISZKA SERAFINA HERTELA DZIEKANA ARCHIPREZBITERATU RYCHTALSKIEGO Z UROCZYSTOŚCI POŚWIĘCENIA KAMIENIA WĘGIELNEGO POD BUDOWĘ NOWEJ ŚWIĄTYNI W SMOGORZOWIE.

Krzyżowniki, dnia 19 września 1859 r.

Tłumaczenie z j. niemieckiego: Kazimierz Cieplik

 Lubin, dnia 14 października 2021 r.

Str.1

Na pamiątkę !

Dnia 9 lipca 1859 r. odbyło się z okazji kanonicznej wizytacji generalnej wielebnego biskupa Hebronu i biskupa pomocniczego z Wrocławia Bernarda Bogedaina, poświęcenie kamienia węgielnego pod budowę nowego budynku kościoła, konsekrowania i złożenia na pierwotnym placu budowy zgodnie z biskupim rytuałem, na miejscu zniszczonego przez pożar 10 lipca 1854 r. o godzinie 11 w nocy, najbardziej szacownego starożytnego kościoła katolickiego na Śląsku w Smogorzowie, powiat Namysłów, rządu okręgowego we Wrocławiu, rychtalskiego dekanatu.

Obecni byli księża: duchowni z rychtalskiego dekanatu:

1.dziekan i proboszcz Franciszek Serafin Hertel z Krzyżownik

2.pisarz okręgowy i proboszcz Franciszek Serafin Marzon ze Smogorzowa

3.inspektor szkolny namysłowskiego powiatu i proboszcz Karol Boromeusz Mrozik z Rychtala

4.proboszcz Bernard Finke z Kowalowic

5.proboszcz – administrator Mikołaj Kulawy z Włoch (pow.Namysłów)

6.kapłan Rudolf Anderka z Rychtala

Str. 2

7.kapłan Józef Wittkowitz z Krzyżownik

z dekanatu namysłowskiego:

8.dziekan i proboszcz miasta Józef Gebel z Namysłowa

9.radca generalny urzędu wikariatu i II sekretarz Karol Steinig z Wrocławia

10.v-ce kustosz katedry, kustosz biblioteki katedralnej, wikariusz katedry Piotr Reinert, jako ceremoniarz z Wrocławia. Oprócz zgromadzonych proboszczów, parafian i innych wiernych, obecni byli świeccy: budowniczy i architekt Langer z Wrocławia.

Przebieg uroczystości wg wiedzy:

Z sali plebanii, do tymczasowo przeznaczonej do nabożeństw kaplicy, zgromadzenie idzie w porządku kościelnym, z krzyżem i chorągwią na czele, z pieśnią Kto się w opiekę, pod budowlę z zastygłymi dźwiękami stopionych (w pożarze – mój dop.) starych dzwonów, który staje się placem budowy. Młodzież ozdobiona krzyżami z kwiatów, prowadzona przez swojego nauczyciela, organistę Johanna Langera, podążała za biskupem, który szedł z mitrą, laską pasterską (pastorał) i licznym  duchowieństwem które do niego dołączyło, budowniczy Langer

Str. 3

oraz liczni zgromadzeni parafianie, zarówno katolicy jak i niekatolicy. Po przybyciu na plac budowy biskup zwrócił się do zebranych przy akcie święcenia po polsku, a proboszcz Gebel przemówił do obecnych po niemiecku, po czym poświęcono kamień węgielny i fundamenty.

Po zakończeniu konsekracji, zgromadzeni powrócili do kaplicy we wspomnianym porządku, śpiewając po polsku Te Deum, gdzie biskup zgodnie ze zwyczajem wyraził swoje zatroskanie i dalszą opiekę (nad parafią i wiernymi – mój dop.) i na tym uroczystość została zakończona. Jednak po dokładnym zbadaniu fundamentów, miejsce do budowy nowego kościoła okazało się niewystarczające (nieodpowiednie), a miejscowemu proboszczowi Marzonowi udało się uzyskać instrukcje od Królewskiego Rządu Wrocławia i przed rokiem od Ministerstwa z Berlina miejsce (plac) na budowę budynku, które pod każdym względem był odpowiednie,  do pozyskania na gruntach Dominium (majątku). Tak więc 5 września 1859 r. dziekan Hertel tam też położył kamień węgielny pod nowy budynek kościoła (w nowym miejscu – mój dop).

Str. 4

Uroczystość odbyła się w następujący sposób: we wmurowaniu kamienia węgielnego, po złożeniu świętej ofiary przez miejscowego proboszcza Marzona, o godzinie 9 rano w kaplicy, w której  udział wzięli:

z dekanatu rychtalskiego:

1. dziekan i proboszcz Franciszek Serafin Hertel z Krzyżownik

2. pisarz okręgowy i proboszcz Franciszek Serafin Marzon ze Smogorzowa

3. proboszcz Bernard Finke z Kowalowic

4. kapłan, były administrator parafii w Kostellitz, Ernst Schmude z Rychtala

5. kapłan Karol Boromeusz Dittrich z Krzyżownik

Nieobecni byli: inspektor szkolny i proboszcz Karol Boromeusz Mrozik z Rychtala z powodu choroby, który podczas uroczystości miał wygłosić mowę po niemiecku administrator Mikołaj Kulawy z Włoch z powodu funkcji kościelnych z dekanatu namysłowskiego:

6. dziekan i proboszcz miasta Józef Gebel z Namysłowa

7. kapłan Mateusz Filistin z Namysłowa

Str. 5

z dekanatu sycowskiego:

8. proboszcz Daniel Stasch z Trębaczowa

9. lokalista i były proboszcz Skorogoszcza Jan Michatsch z Nowej Wsi Książęcej

10. królewski landrat namysłowskiego powiatu Salice Kontessa z Namysłowa (katolik)

11. królewski komornik i dzierżawca urzędu Dominium Kahl (niekatolik)

12. budowniczy i architekt Langer z Wrocławia

Z sąsiedztwa napłynęli parafianie i osoby innych wyznań wiary, w tym katolicki aspirant duchowieństwa Franz Schubert z Darnowca i odpowiednio Wrocławia.

Zgromadzenie nastąpiło na starym placu budowy w porządku kościelnym jak wcześniej.

Stamtąd kamień węgielny, już poświęcony przez biskupa, przeniesiony przez osiem uczennic na nowy plac budowy, gdzie nowe fundamenty były już na miejscu. Po zakończeniu pieśni dziekan Hertel najpierw zwrócił się do obecnych po polsku przy wzniesionym krzyżu i zgodnie z diecezjalnym rytuałem przystąpił do wmurowania kamienia węgielnego, z pominięciem błogosławieństwa tego kamienia.

Str.6

Po zakończeniu aktu konsekracji wszyscy uczestnicy udali się do kaplicy, gdzie udzielono błogosławieństwa z najcenniejszym dobrem i uroczystość kościelna została zamknięta.

Oprócz wymienionych od 1 do 12 w uroczystościach wzięli udział: z Królewskiego Departamentu Inspektora Budowlanego - Blanckenhorn z Brzegu, geodeta von Hippel z  (brak miejscowości).

Niżej podpisany kieruje do czytelnika tych wersów spisanych na pamiątkę, prosząc o pobożne „Memento” i wieczny odpoczynek, kiedy zostanie wezwany do wieczności.

Krzyżowniki, dnia 19 września 1859 r.

Franciszek Serafin Hertel dziekan i proboszcz

Tłumaczył: Kazimierz Cieplik

Lubin, dnia 14 października 2021 r.