HISTORIA RYCHTALSKIEGO BROWARNICTWA
Opracował: Kazimierz Cieplik
Lubin, dnia 24 lutego 2020 r.
W Rychtalu od wieków istniał miejski browar ( w granicach miasta a nie na Zawadzie), w którym za zgodą burmistrza i miejskich rajców zatrudniano piwowara lub był wydzierżawiany pod określonymi warunkami piwowarom, którzy posiadali odpowiednią wiedzę i poświadczenie swoich umiejętności warzenia piwa. Takim piwowarem w roku 1788 był Andreas Łączny, w 1803 Carl Rotter, w 1821 Joseph Better, a w 1836 Franz Krömer (informacje pochodzą z ksiąg metrykalnych rychtalskiej parafii).
Heiderowie
Informacja w różnych opracowaniach o tym, że już w 1830 r. Joseph Heyder był właścicielem browaru w Rychtalu jest absolutnie nieprawdziwa. Urodził się 7 września 1815 r. zatem w wieku 15 lat nie mógł założyć browar i być jego właścicielem. W księgach metrykalnych rychtalskiej katolickiej parafii pierwszy wpis gdzie występuje nazwisko Heyder, to akt chrztu który miał miejsce 5 lutego 1860 r. Idy Magdaleny Franciszki Heyder, córki Josepha i Franciszki z d. Strietzel. Mieszkali wtedy w Rychtalu !
Treść tego aktu chrztu w oryginale: 1860 Reichthal den 5 –ten Februar. Ida Magdalena Franciska Tochter des Brauers Joseph Heyder und dessen Ehefr. Franciska geb. Stritzel, geborenen den dritten (3 )Februar. Taufzeuge: Sophia Otto
W tłumaczeniu: 1860 Rychtal dnia 5 lutego. Ida Magdalena Franciszka córka piwowara Józefa Heydera i jego żony Franciszki z d.Strietzel, urodzona 3 lutego. Rodzice chrzestni: Zofia Otto. Można z tego wysnuć wniosek, że Joseph Heyder był wtedy dzierżawcą miejskiego browaru w Rychtalu a browar i willa „Heyder” na przedmieściu Zawada miały dopiero być w budowie, bo w tym dokumencie jest zapisany jako Brauer - piwowar – nie właściciel browaru. W listopadzie 1864 r. Joseph Heyder był świadkiem na ślubie córki rymarza Józefy Bassalik – to drugi i ostatni wpis w księgach metrykalnych Rychtala z nazwiskiem Heyder.
Joseph Heyder i Franciszka Strietzel małżeństwo zawarli prawdopodobnie około 1840 r. w Dyhernfurth (Brzeg Dolny pow. Wołów) tam też urodziło im się troje dzieci, a w Rychtalu jedno:
1.Hermann Heyder urodzony w 1842 r. w Dyhernfurth żonaty z Anną Becker, oboje katolicy – nie jest znane miejsce i data zawarcia małżeństwa przez tę parę. Do 1871 r. Hermann był mistrzem w browarze na Zawadzie. Od 1873 do ok.1878 r. był dzierżawcą dóbr na Zawadzie. gdzie urodziło się im trzech synów: 1873, 1874, 1877, a następnie został właścicielem dóbr w Głuszynie – dane z wpisów księgi chrztów w Krzyżownikach. W roku 1875 był świadkiem ślubu Josepha Strietzel w USC w Rychtalu w którym zapisano, że ma 33 lata. Kolejnym dzieckiem był syn Paul Franz Wilhelm urodzony i ochrzczony w Rychtalu w roku 1885, a jego ojciec wpisany jest jako Landwirth – rolnik. Brak dalszych informacji o tej rodzinie.
2.Adolph Heyder ur.22.12.1844 r. w Dyhernfurth, właściciel browaru (dane z jego aktu ślubu w USC Nosale Nr 8/1878) żonaty z Agnieszką Fiedler urodzoną w sierpniu 1861 r. w Nosalach, córką inspektora gospodarczego Juliusza i Anny z d.Seifert. Ślub kościelny zawarli w Nowej Wsi Książęcej do której to parafii należały Nosale. Księga małżeństw tej parafii z tego okresu nie zachowała się. Mieszkali na Zawadzie i tam urodziło się ich pięcioro dzieci – trzy córki i dwóch synów: 1879, 1880, 1882, 1884, 1886 (wszystkie zapisane w księgach chrztów parafii Krzyżowniki i USC Rychtal). Po śmierci swego ojca – właściciela browaru na Zawadzie Josepha Heidera w 1870 r. właścicielką browaru została jego żona Franciszka Heyder z d.Strietzel, która ten browar wydzierżawiła swemu synowi Adolfowi Heyder. W 1875 r. drogą prawną przekazania lub kupna został on jego właścicielem. W 1892 r. sprzedał browar swoim i swojej żony szwagrom: Paulowi Fiedlerowi i Paulowi Michalskiemu ożenionemu z Martą Fiedler, siostrą Paula i kupił ziemski majątek w Rychtalu. W księgach podatkowych mieszkańców Rychtala z roku 1893 i 1895 znajdował się na pierwszym miejscu listy podatników jako Gutsbesitzer – właściciel ziemski, płacący najwyższe podatki: 215,30 marek i 238,90 marek. Ten majątek przynosił mu znacznie większe dochody niż browar, bo Paul Fiedler i Paul Michalski znajdowali się na tych listach na 7 i 8 miejscu. Suma podatku ich obu stawiała by ich na drugim miejscu: 169.60 marek i 182,90. W roku 1905 w tych księgach nie ma już nazwiska Heyder, z czego można wnioskować, że sprzedał ten majątek być może kilka lat już wcześniej nieznanej osobie, lub rozparcelował i sprzedał wielu osobom. Brak dalszych informacji o tej rodzinie.
3.Maria Anna Hedvig Heyder ur. w 1850 r. w Dyhernfurth. W 1868 r. w parafii ewangelickiej w Drożkach jako 18 – letnia panna wyszła za mąż za 28 – letniego kupca Rudolfa Johana Carla Paulisch wyznania ewangelickiego, syna rychtalskiego kupca Karla Paulisch – wpis 8a/1868. Po ślubie do 1879 roku zamieszkali w Rychtalu a potem we Wrocławiu, gdzie jej mąż zajmował się kupiectwem. Kiedy w 1885 r. zmarła we Wrocławiu Franciszka Heyder – jego teściowa, to właśnie Rudolf Paulisch zgłosił jej zgon w pierwszym Urzędzie Stanu Cywilnego we Wrocławiu. Brak informacji o dalszych losach tej małżeńskiej pary.
4.Ida Magdalena Franciszka Heyder ur.03.02.1860 r. w Rychtalu, dnia 18 czerwca 1879 r. w USC w Rychtalu – akt 10/1879 wyszła za mąż za prowadzącego w Rychtalu praktykę lekarską Józefa Biedę (ur.04.11.1849 r. w Wiersnik - Wierzchniaku pow. Syców – już nie istniejąca mała osada w lesie między Trębaczowem a Dziadową Kłodą). Ślub kościelny zapewne miał miejsce w kościele parafialnym w Krzyżownikach, jednak ze względu na to, że księgi ślubów tej parafii są dostępne tylko do roku 1863, potwierdzenie tego nie jest możliwe. Nieznane są dalsze dzieje tego małżeństwa.
Joseph Heyder zmarł na Zawadzie na zator płuc 11 grudnia 1870 r. o godz. 8.30 rano w wieku 55 lat 3 miesięcy i 3 dni – wpis nr 50/1870 w księdze zgonów parafii w Krzyżownikach. Brak imienia ojca i matki oraz miejsca urodzenia. Na cmentarzu w Krzyżownikach zachował się nagrobek Jozepha i Franciszki Heyderów na którym są daty urodzenia i zgonów.
Po śmierci męża w 1871 r. Franciszka Heyder z d. Strietzel została właścicielką browaru na Zawadzie, który od niej dzierżawił jej syn Adolf aż do 1875 r. (dane z księgi chrztów parafii w Krzyżownikach, gdzie Franciszka i Adolf byli rodzicami chrzestnymi dzieci Hermana Heyder i Anny Becker – wpisy w 1873, 1875 i aktu ślubu Adolfa Heydera z 1878 r.)
Franciszka Heyder z d.Strietzel urodzona 23.11.1820 r. w Dyhernfurth, zmarła 19 października 1885 r. o godz. 10.30 rano we Wrocławiu, w mieszkaniu swojego zięcia Rudolfa Paulisch, 3 tygodnie po operacji raka piersi we wrocławskim szpitalu. (dane pochodzą z aktu zgonu nr 4336/ 1885 I USC we Wrocławiu i księgi zgonów parafii w Krzyżownikach – wpis nr 40/1885).
W akcie zgonu z USC zapisano, że była córką zmarłego właściciela domu Strietzel i jego zmarłej żony - imiona i nazwisko rodowe osobie zgłaszającej zgon były nieznane. Również w księdze zgonów parafii nie zapisano imienia ojca i matki.
Inne osoby związane z browarem na Zawadzie
W tamtejszym browarze w roku 1869 mistrzem piwowarem był Emanuel Steffal, urodzony w Czechach którego żoną była Henrietta z d. Nöpel. 27 kwietnia 1869 r. temu małżeństwu urodziła się córka, której na chrzcie w krzyżownickim kościele w dniu 6 maja nadano imiona: Maria Eleonora Johanna Regina – akt nr 22/1869. W uwagach tego aktu jest wpis którego treść przetłumaczona na język polski jest następująca: Matka tego dziecka jest ewangeliczką. Ojciec urodzony w Czechach, za namową protestanckiego kaznodziei w Rychtalu w roku 1870 też został protestantem.
Od 1878 do 1884 r. w tym browarze pracował mistrz - piwowar Otto Puschmann, katolik, urodzony 30 kwietnia 1837 r. w Jaworze na Śląsku. Był żonaty z Klarą Fuhrmann. Na Zawadzie urodziło im się czworo dzieci z których dwoje zmarło. Otto Puschmann zmarł na przedmieściu Zawada 9 grudnia 1884 r. na udar mózgu. Brak informacji o dalszych losach wdowy i jej dzieci.
Browar miejski w Rychtalu
Otto Scheurich, piwowar, dzierżawca miejskiego browaru w Rychtalu w latach 1870 – 1878 (daty dzierżawy z Internetu) żonaty z Emilią Hirschberg – oboje wyznania ewangelickiego. 25 września 1874 r. urodził im się syn Max Robert, który umarł 7 października akt zgonu 2/1874 USC Rychtal. W tym dokumencie jest zapisany jako: Der Stadt Brauerei Pächter - dzierżawca miejskiego browaru. 13 listopada 1876 r. urodził się drugi syn Robert Otto Emil akt 105/1876 USC Rychtal. Brak innych informacji o tej rodzinie.
Wnioski końcowe.
Pierwszy wpis w księdze chrztów w parafii w Krzyżownikach z nazwiskiem Heider pochodzi z roku 1866 z 7 listopada, kiedy to panna Maria Heider z Zawady była matką chrzestną. Joseph i Franciszka Heyderowie po raz pierwszy w parafii w Krzyżownikach są zapisani jako Brauerei Besitzers – właściciele browaru na Zawadzie w księdze chrztów 25 lipca 1869 r. – byli rodzicami chrzestnymi. Informacja o mistrzu piwowarze pracującym w tym browarze również jest z 1869 r. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że Heyderowie mieszkali na Zawadzie od 1865 – 1866 r. lecz browar zaczął funkcjonować około 1867 – 1868 r. Dokładne informacje w tej kwestii będzie można potwierdzić po odnalezieniu ksiąg wieczystych browaru i willi.
WŁAŚCICIELE RYCHTALSKIEGO BROWARU NA ZAWADZIE
Opis do Namslauer Kreisblatt 1875 nr 45 i NK 1892 nr 3
1.
Ogłoszenie zamieszczone przez Adolfa Heydera w Namslauer Kreisblatt nr 45 z dnia 11 listopada 1875 r. następującej treśći: „Wysłodki – codziennie po południu o godz. 4 ½ w moim browarze do sprzedania. A.Heyder Rychtal”.
Wysłodki, odpadki po produkcji piwa, zawierają szereg cennych składników i są stosowane jako dodatki do paszy dla zwierząt gospodarskich.
2.
Ogłoszenie o sprzedaży browaru z dnia 4 lutego 1892 r. w Namslauer Kreisblatt nr 5 1892 zamieszczone przez Adolfa Heydera i jego szwagrów, którego treść w tłumaczeniu na język polski
jest następująca:
„Chciałbym moich drogich przyjaciół biznesowych poinformować, że 1 lutego sprzedałem mój browar dwóm szwagrom: mistrzowi piwowarowi P. Fiedlerowi i kupcowi P. Michalskiemu. Wyrażając moje podziękowania za okazaną mi do tej pory życzliwość, chciałbym prosić o miłe okazanie tego samego moim następcom. Z poważaniem A. Heyder
----------------------------------------------------
W związku z powyższym oświadczeniem niniejszym wyrażamy zgodę na przejęcie browaru A. Heyder w Rychtalu od 1 lutego b.r. i kontynuowanie działalności pod firmą Fiedler & Michalsky. Uprzejmie prosimy o przeniesienie zaufania, którym obdarzyliście naszego poprzednika na nas i uprzejme wspieranie przez społeczność naszych wysiłków. Z poważaniem P. Fiedler & P. Michalsky”
Fragment mapy powiatu Namysłów z Rychtalem i okolicą ze zbioru Kreiskarten in Schlesien - mapy powiatów na Śląsku z roku 1865. Przedmieście Zawada z zaznaczonym młynem wodnym, domem młynarza (istnieje do dziś po przebudowie), a po drugiej strony ulicy dwa budynki, prawdopodobnie gospodarcze w których miejsce lub obok została wybudowana willa Heider.
Umiejscowienie browaru na mapie sporządzonej w 1884r. a wydrukowanej w 1907r.
TRAGICZNY POŻAR RYCHTALSKIEGO BROWARU NA ZAWADZIE
Wśród mieszkańców Rychtala panowało przekonanie, iż przyczyną wybuchu kadzi i pożaru browaru na Zawadzie była ludzka zazdrość. Na kilka dni przed tym tragicznym zdarzeniem miało dojść do kłótni w jednej z rychtalskich knajp pomiędzy Bertoldem Heiderem – bratankiem Adolfa Heidera - dawnego właściciela browaru na Zawadzie a Albrechtem Haselbachem - synem Augusta Haselbacha - właściciela browaru w Namysłowie z którego browaru pochodzi pite przez nich właśnie piwo. Mein Bier – miał powiedzieć z dumą Heider, popijając trunek. Nein! Mein Bier – odrzekł Haselbach. Wezwany przez obu właściciel knajpy potwierdził, że pite przez obu piwo pochodzi z Zawady. Na to wściekły Haselbach zerwał się od stołu i opuścił lokal. Po kilku dniach z rychtalskiego browaru pozostały tylko zgliszcza. Ludzka zazdrość czy może zbieg okoliczności? Pewnie już nigdy nie poznamy prawdy.
Ks. Mariusz Białobłocki
POZOSTAŁOŚCI PO BROWARZE NA ZAWADZIE NA OBRZEŻACH RYCHTALA
( Obecnie ul. Namysłowska w Rychtalu - Stan na 2020r.)
HISTORYCZNE BUTELKI PO PIWIE Z BROWARU NA ZAWADZIE W RYCHTALU
www.facebook.com/BirofilistykaButelki/
